Bu yılki Nobel İktisat Ödülü ABD'li üç iktisatçıya verildi. Bu iktisatçılar Leonid Hurwicz , Eric Maskin  ve Roger Myerson. Mekanizma Tasarımı Kuramı'nın babası 1917 doğumlu Leonid Hurwicz'in ilginç bir özelliği iktisat doktorasının bulunmaması.

Bakkaldan bir mal almak isterseniz ne yaparsınız? Bakkala gider almak istediğinizi alır, etiketindeki fiyattan ödemeyi yaparız. Özelleştirilen bir fabrikayı satın almak için ne yaparsınız? İhaleye katılırsınız. Sizin gibi diğer katılanlarla yarışarak en yüksek fiyatı verip almaya çalışırsınız. Peki belediye otobüsünde oturarak gitmek isterseniz ne yaparsınız? Otobüs durağına erken gelip, sırada önde olmaya çalışırsınız. Bakkalın, ürünlerini ihaleyle  satmaya çalıştığını, özelleştirme idaresinin özelleştirilecek fabrikayı sabah ilk gelene verdiğini ve belediye otobüsüne biletini alıp binen yolculardan oturmak isteyenlerden bir de koltuk ücreti istendiğini düşünebiliyor musunuz? Ortalık nasıl karışırdı? Bakkal o gün batar, özelleştirme konusunda siyasal kriz çıkar, belediyenin de başı iyice belaya girerdi.

Demek ki, herhangi bir malı (ya da hizmeti) satmanın yolu, yöntemi var. Her mal aynı biçimde kullanıcıya ulaşmıyor. O halde, çok duyduğumuz "kaynaklar piyasa mekanizmasıyla dağıtılması iyidir" ifadesi ya anlamsız (etiket üzerindeki fiyattan mal almak mı piyasa mekanizması, yoksa ihaleye katılmak mı?) ya da yanlış (belediye otobüsünde oturmak için ayrıca ücret ödenmemesi). Aslında, toplumlar kaynak dağıtımını yapabilmek için, zaman içinde değişen, çeşitli yöntemlere başvurmuşlar.

Piyasa mekanizması

Üstelik yukarıdaki örneklerden görüldüğü üzere aynı anda birden fazla yöntem kullanmışlar. Piyasa mekanizması, kuşkusuz, bunlar arasında en önemlilerinden birisi. Ama bununla ne kastettiğimiz konusunda da açık olmamız gerek. Örneğin kaynakların piyasa mekanizması ile dağıtılmasının toplumun refahına hizmet ettiği görüşü, tam rekabetçi ortam için, yani çok sınırlı ve gerçekleşmesi olasılığı neredeyse sıfır olan koşullarda, geçerlidir. Eğer tekelci ekonomi varsa, bunun böyle olmayacağını iktisatçılar çok uzun süre önce bulmuş ve topluma anlatmışlardır. İktisatçıların az satıcılı (oligopol) piyasanın olması durumunda da piyasanın iddia edilen toplumsal refah kazancını sağlayamayabileceği, sonucun ne olacağının oyuncular arasındaki ilişkilere bağlı olacağı, gösterileli çok oldu.

Örneğin az sayıda satıcının anlaşma yapmaları durumunda toplumsal refah açısından sonuç tekelci piyasadan pek farklı olmuyor. Piyasa mekanizmasına önem veren ülkelerin hemen hepsinde rekabeti düzenleyen özerk kamu yetkelerinin kurulmasının temel nedeni de bu. Özetle "işi piyasaya bırak, o çözer"  diyenler, iktisatçılara "Tanrım şu adamın rahatlığını [vurdum duymazlığını] bir güncük bana ver de hiç olmazsa bir gece rahat uyuyayım"   dedirtenlerdir.  Buna karşılık piyasa mekanizmasının önemini kavramak ve onun sorunlarıyla uğraşmak iktisatçıların, tek değilse bile, en önemli işlevlerinden birisidir.

Nobel İktisat Ödülü

İktisatçıların tek görevinin piyasa mekanizmasıyla uğraşmak olmadığının güçlü bir kanıtı İsveç Kraliyet Bilim Akademisinin Alfred Nobel anısına, Sveriges Riksbank'ın (İsveç Merkez Bankası) iktisadi bilimler için verdiği ödülde ortaya konuldu. Ödül ABD'li üç iktisatçıya verildi. Bu iktisatçılar Leonid Hurwicz , Eric Maskin  ve Roger Myerson idi. Ödülün verilmesinin gerekçesini İsveç Kraliyet Akademisi, basın bülteninde, şöyle özetleniyor:

"İktisat kurmanın bir önemli amacı, hangi kurumların, ya da dağıtım mekanizmalarının, 'kişiye özel' bilgiden kaynaklanan kayıpları enazlamak için en uygun olduklarını anlamaktır. Hangi alım/satım mekanizmaları ticaretten doğan kazancı ençoklar? Hangi mekanizmalar satıcının beklenen hasılatını ençoklar? Hangi toplu (collective) karar alma mekanizmaları arzu edilen ortak projelerin uygulanmasını sağlar ve hangi arzu edilmeyen projelere kaynak aktarılmasını engeller? Kötü kullanıma yol açmadan hangi sigorta mekanizmaları en iyi kapsam sunar?"

Geç kalmış bir ödül

İşte Leonid Hurwicz bu konuyu ortaya attığı (aslında "bulduğu" demeyi tercih ederim) ve Eric Maskin ile Roger Myerson da geliştirdikleri için bu ödüle layık görüldüler. Doğrusu bence geç kalmış bir ödüldü. Çünkü Hurwicz'in bu konuyu ortaya attığı devrim yaratan yazısı 1960 tarihliydi. 1972'de yayınlanan ikinci çok önemli yazısında da bundan sonra araştırmaların ne yönü gitmesi gerektiğini zaten ortaya koymuştu. İsveç Kraliyet Bilimler Akademisinin neden bu kadar beklediğini bilemiyorum. 90 yaşındaki Hurwicz'in de bu ödülü pek beklemediği anlaşılıyor. Ödülü almasından sonra kendisiyle yapılan söyleşide şöyle söylüyor: "Sabah saat 7'de telefon çaldı. Karıma verdim. Bana döndü, 'birisi senin Nobel ödülünü aldığını söylüyor' dedi. Ben de 'yine o saçma sapan şakalardan birisi' dedim."  Aynı söyleşide her zamanki muzip, şakacı haliyle "bu ödülün bana verilmesinin nedeni, Nobel ödülünün garip bir kuralı: Ancak yaşayana veriyorlar. Diğerlerinden daha çok yaşadım!". Aslında bu Hurwicz'in hep bilinen alçak gönüllüğünün ve değerbilirliğinin (kadirşinaslığının) somut bir yansıması. Dediği kısmen doğru; bu konuda çalışan başka bilim adamları da vardı. Ama Hurwicz'in katkısı, nereden bakarsak bakalım, onlarınkinden çok daha önemliydi. Nasıl Kenneth J. Arrow 1950 yılında yayınlanan bir makalesiyle "Toplumsal Tercih Kuramı" gibi yepyeni bir dalın ortaya çıkmasına yol açmışsa Hurwicz de 1960'ta yayınlanan makalesiyle "Mekanizma Tasarımı [ya da Kaynak Dağıtım Mekanizmaları] Kuramının"  doğmasını sağlamıştı.

Niçin çok bilinmiyor

Milton Friedman aynı ödülü 1976'da aldığında, dünyaca tanınan bir iktisatçıydı. Gazeteler onun görüşlerinden söz ediyor, hemen herkes onun adını bir türlü hayran olarak ya da kızarak- telaffuz ediyordu. Oysa gerek Leonid Hurwicz ve gerekse onunla beraber bu ödülü paylaşan Eric Maskin  ve Roger Myerson  akademik dünyadaki büyük saygınlıklarına karşı, geniş kitlelerce pek tanınmazlar. Bence bunun iki nedeni olabilir. Bunlardan ilki çalışmalarında ileri düzeyde matematik kullanılıyor olmaları. Hem de epeyce ileri. Tabii bu durumda bu yazını okuyan sayısı epeyce azalıyor. Bir anı: 1973 yılında Hurwicz sınıfa heyecanla geldi ve genç bir Japon iktisatçısının [Hotaka Ryosuke] kendisinin K. J. Arrow ve D. Block ile beraber rekabetçi dengenin istikrarı üzerine 1959 yılında yayınladıkları makalelerinde hatalar bulduğunu söyledi ve yazıyı coşku ve mutlulukla anlatmaya başladı. Sınıftan birisi dayanamayarak sordu: "Hocam sizin makalenizde yanlış olduğunun bulunmasından niçin bu kadar memnunsunuz?" Hurwicz 'in yanıtı şu olmuştu: "Nasıl sevinmeyeyim, bunca yıl sonra yazdığımızı okuyan birisi çıkmış!"

Hurwicz  ve onun yolunda izleyenlerin o denli popüler olmamalarının belki bir başka nedeni de var olanla yetinmemeleri ve daha iyiyi, değişikliği, aramalarıdır. Onlar, çok farklı bir yoldan, başka bir dille düzenin eleştirisini geliştirmekteydiler. Düzen yandaşları, onların akademik üstünlüğünü kabul ettiler, ama o kadar. Bir de düzenin eleştirisini yapanların propagandasını yapmaları söz konusu olamazdı herhalde!

Doktorası da yok

Hurwicz yaşamı boyu ilerici çizgide yer almış bir insan. Bir yandan soyut uzaylarda düşünüp, karmaşık denklemler çözerken, öbür yandan da toplumsal sorunlarla aktif bir biçimde ilgilendi. Son bir nokta daha: Hurwicz'in anlı şanlı üniversitelerden alınmış, lisansüstü ya da doktora derecesi yoktu. Sadece Varşova Üniversitesinden 1938 yılında aldığı matematik lisans derecesi vardı. Bilgisi, kültürü ve olağanüstü sevecen ve sevimli kişiliği ile tanıyanı anında etkileyen bu insan, alçak gönüllüğünün arkasında inanılmaz bilgi hazinesini barındırdı; daha da önemlisi, bunu çevresiyle paylaşmaktan hep zevk duydu. Hurwicz'in geliştirdiği yaklaşımı merak edenler için, geçen yıl yayınlanan, aşağıdaki kitap yardımcı olabilir:

Leonid Hurwicz ve Stanley Reiter: Designing Economic Mechanisms, Cambridge: Cambridge University Press, 2006.

Bu köşe yazısı 22.10.2007 tarihinde Referans Gazetesi'nde yayınlanmıştır.