1. Antigone ve küresel iklim değişikliği

Küresel iklim değişikliğine insanların olumsuz katkısının ciddi boyutta olduğu nihayet kabul edilmeye başlandı. Bu olayı şöyle düşünmek olanaklı: Doğanın yasaları var. İnsanlar da iktisadi gelişmenin yasalarını yaptılar. Bu yasalar, sonuçta, rekabete dayalı (ne tür rekabet olduğu o kadar belirgin değilse bile) bir ekonominin, üretimi sürekli olarak artırabilmesi için gerekli çerçeveyi çiziyordu. Ama bu insan yapımı yasalar, doğa yasalarıyla çeliştiler. Ama yasa koyucu(lar), ısrarlıydılar. O yasaların uygulanmaması "gelişmenin olmaması" demekti. Fakirleşme, çöküntü vs. Yani cezalar çok ağırdı. Kimse "ekonominin" bu yasalarına karşı çıkmaya cesaret edemiyordu, mırın kırın etseler bile.

MÖ 441'de Sofokles Antigone'sinde böyle bir öykü anlatır. Kral Kreon, gömülmesini engelleyen buyruğu ile tanrıların yasalarına karşı bir kural koymuş, bunu topluma zorla kabul ettirmiştir. Ta ki Antigone ona karşı çıkıncaya kadar. Sonrası, Sofokles'in trajedisinin konusu. Bildiğinden şaşmayan, onurlu ama işbirliği de yapamayan Antigone'nin inatçı/bağnaz Kreon'la mücadelesi ve kazanımın olup olmadığı tartışmalı acıklı son. Bir anlamda bir sivil direniş (civilian disobedience) öyküsü. Acaba, çevre sorunları konusunda Antigone kadar kararlı bir küresel oyuncu çıkacak mı?

2. Antigone ve klasik müzik

Eski Yunan tragedyaları klasik müzik bestecilerinin ilgisini çekmiş. Antigone de öyle. Derleyebildiğim kadarıyla bu ismi taşıyan 17 opera var. İlki 1744 (besteci Johann Adof Hasse) sonuncusu ise 2007 tarihli (bestecisi Ivan Fedele). Üç operanın bestecisi Yunan kökenli Menelaos Pallandios, Dinos Constantinides (ABD'de yaşıyor) ve Mikis Teodorakis. Kimi besteciler Sofokles'in trajedisine tümüyle sadık kalmışlar (Carl Orff'un Antigonae'si tümüyle Hölderlin'in Almancaya çevirisine dayanıyormuş) kimileri ise uyarlamışlar: Lyubomir Pipkov'un Antigone (1943) operasının anti-Faşist bir tema üzerine kurgulanmış olması gibi. Ancak, nedense bu ismi taşıyan hiçbir opera popüler olmamış.

Opera dışında da Antigone isimini taşıyan klasik müzik yapıtları var. Ben 19 tane saptayabildim. Felix Mendelssohn Bartholdy ve Franz Schubert gibi büyük besteciler de Antigone başlıklı yapıtlar bestelemişler. Ama bunlar söz konusu sanatçıların önde gelen yaratıları arasında yer almıyorlar. Görebildiğim kadarıyla ünlü Meksikalı besteci Carlos Chavez'in Sinfonia Antigona'sı (1933) dışında bu adı taşıyıp tanınmış bir yapıt yok gibi.

Başlığında Antigone ismi geçen yapıt besteleyen iki de Türk bestecisi var. Necil Kâzım Akses Antigone oyunu için sahne müziği bestelemiş (1942). Üfleme çalgılar için. Nüvit Kodallı'nın ise Antigone adlı bale pantomimi var (1958).

Saptayabildiğim operaların 14'ü, diğer yapıtların ise 17'si XX. yüzyıl ve sonrasında bestelenmiş. Sanırım, bundan Antigone'ye olan ilginin son zamanlarda artmış olabileceği sonucu çıkarılamasa bile sönmemiş olduğu söylenebilir.

3. Antigone ve koalisyon

Antigone serttir, acımsızdır da. Kreon'un buyruğuna karşı gelip, Polüneikes'i gömmek konusunda ikna edemediği (Sofokles: Antigone, Eski Yunan Tragedyaları-1 içinde, Eski Yunanca aslından çeviren Güngör Dilmen, İstanbul: Mitos Boyut, 2. Baskı, 2002, s. 67-127 [40-95]) kız kardeşi İsmene'yi affetmez. Onu bütün yalvarmalarına karşın Kreon'un önünde de aşağılar, ölüme beraber gitme şerefini ona bağışlamaz, (aynı yapıt [535-555]). Nişanlısı Kreaon'un oğlu Haimon ile bile konuşmaz. Haimon'un intihar etmesinden de anlıyoruz ki, o babasının tutumuna kaşıdır, Antigone'ye destek vermeyi istemektedir. Ama cesaretlendirilmeye muhtaçtır. Antigone zayıflarla işbirliği yapmayı da zayıflık olarak gördüğünden mi, yoksa onların zayıflığının kendi kararlılığını zedeleyeceğinden korktuğu için mi, bilemiyorum, onları dışlar. Sonuçta ise sağlayabildiği sadece bir Pirus zaferidir. Kreon'a yaşamı zehir etmeyi başarmıştır ama kendisi dahil herkesin yaşamını söndürerek. Acaba İsmene ve Haimon'la koalisyon kurmayı deneseydi ne olurdu? Koalisyon içinde de lider konuma geçmesi zor olmazdı gibi geliyor bana...

4. Antigone ve Mikis Teodorakis

Mikis Teodorakis'in Antigone'ye olan ilgisi çok eski yıllara dayanıyor. Dünyaya adını bir besteci olarak Antigone adlı balesi ile duyuruyor. 19 Ekim 1959'da John Cranko tarafından koregrafisi yapılan bu bale Kraliyet Balesi tarafından Londra'da Covent Garden'de sahneye konulmuş. Besteci aynı yıl yapıtın bir de piyano için düzenlemesini yapmış. 1972'de bu konuyu yeniden ele almış, popüler orkestra için bir bale müziği ve 1990'da da Antigone oyunu için mezzosoprano, koro, gitar ve kontrbas için sahne müziği bestelemiş.  1999'da ise Eski Yunan tragedyalarını ele aldığı üç operalık dizisinin sonuncusu olan Antigone operasını bestelemiş. İki perdelik bu opera İtalyan bestecisi Vincenzo Bellini'ye (1801-1835) ithaf edilmiş. Ancak ithaf bir müziksel etkilenmeye dayanmıyor. Üç opera besteleyip bunları Verdi, Puccini ve Belline'ye ithaf edeceğine ilişkin verdiği sözün bir parçası.

Bu yazı 03.05.2008 tarihinde Referans Gazetesi'nde yayınlanmıştır.