Petrol fiyatları 1979'da İran'da Humeyni'nin iktidara gelmesinden bu yana en yüksek düzeydi. Buna karşın gelişmiş ülkeler bu artışı özümsemiş görünüyor. Rakamlar Türkiye'nin de petrol kullanımını düşürdüğünü gösteriyor.

Ham petrol fiyatı 100 dolara yaklaştı. Bu 2007 fiyatlarıyla ölçüldüğünde 1979'da İran'da Ayetullah Humeyni'nin iktidara gelmesine yol açan darbeden bu yana en yüksek fiyat düzeyi.

Aynı zamanda da 2007'de gördüğümüz fiyatlardaki tırmanış hızı da daha önce sadece 1979'da olmuştu.

İktisatçıların son yıllarda petrol fiyatlarındaki yükselme olgusunda ilgisini çeken bir nokta var: O da, gelişmiş ekonomilerin bu fiyat artışını nasıl olup da özümseyebilmiş olduğu. Bu ülkelerde ne enflasyon fırladı, ne de ciddi üretim düşüşleri oldu.  Yapılan çalışmalarda bunun nedenleri sözkonusu ülkelerin giderek daha az petrole bağlı olmaları, ekonomilerin daha esnek olması ile merkez bankalarının enflasyonu denetlemede eskiye oranla daha başarılı olmaları ve kamu oyunun buna güvenmesi sayılıyor. Bunlardan ilki ve sonuncusu olumlu gelişmeler. İkincisi bana pek öyle gelmiyor. Çünkü bu başlık altında sözü edilen esnekliğin arkasında çalışanların bu şokları kabullenmesi, bunlara karşı kendilerini koruyacak ücret artışlarının gerçekleşmemesi yatıyor. Bu ise çeşitli huzursuzluklar yaratabilecek bir olgu.

The Economist dergisinin 17-23 Kasım 2007 tarihli sayısında verilen bilgiye göre, G-7 ülkelerinde birim GSMH başına petrol tüketimi, 1970 yılı 100 olarak alınırsa, 2006'da 50'nin altına düşmüş. Başka bir deyişle bu ülkeler petrole bağımlılıklarının yarı yarıya düşürmüş. Bu düşüş 1980lerin ortalarına kadar daha hızlı olmuş, sonra hızı biraz yavaşlayarak devam etmiş. Gerçi, 2007'deki fiyat artış oranı, bütün bu gayrete rağmen bu ülkeleri de sıkıntıya sokabilecek kadar çok oldu. Bu son şoklar karşısında da aynı başarımın sürdürülüp sürdürülemeyeceği o kadar açık değil. Ancak yine de sözkonusu ülkelerin önemli bir başarı sağladığı açık.

Türkiye'de petrol kullanım

Peki Türkiye'nin durumu nasıl? Tablo 1'de Türkiye için yaptığım benzer bir hesaplamayı veriyorum. Bu tabloda toplam petrol tüketimi, ithalât ve iç üretimin toplamı olarak alınmıştır. İktisadi faaliyet düzeyini temsil etmek üzere de 1987 fiyatlarıyla GSYH kullanılmıştır.

Tabloda Türkiye'de de 2004'ten sonra birim GSYH başına petrol tüketiminde ciddi bir azalma olduğu görülmektedir. 2000-2006 döneminin ilk 3 yılının ortalaması olarak petrol tüketimi/GSYH katsayısı yüzde 21,8 iken, aynı dönemin son 3 yılında bu oran yüzde 17,8'e düşmektedir. Başka bir deyişle Türkiye 2001-2006 döneminin 2. yarısında birim GSYH başına dönemin ilk yarısına göre yüzde 18,3 daha az petrol kullanmaktadır. Bu bana önemli bir olumlu gelişme olarak göründü. G-7 ülkeleri kadar zengin olmayan ve onlar gibi teknolojisini kendisi yaratamayan bir ülkenin epeyce kısa zamanda birim GSYH başına petrol kullanımını bu ölçüde azaltabilmesi bana bir başarı gibi geliyor. Ama, yanılmıyorsam, bu konu üzerinde durulmadı ya da benim gözümden kaçtı.

Bu düşüş nasıl sağlandı

Peki Türkiye bunu nasıl başarmış olabilir? Otomobillerimiz, kamyonlarımız, otobüslerimiz, uçaklarımız, trenlerimiz ve gemilerimiz başka yakıt kullanmaya başlamadıklarına göre, ısıtma ve enerji üretiminde petrol yerine doğalgaz kullanımına geçilmiş olabilmesi ilk akla gelen olasılık. Türkiye'nin doğalgaz ithalatının arttığı doğru. Ancak bunun petrol kullanımını ne ölçüde ikame ettiğini söyleyebilmek için etraflı bir araştırmaya gerek var.

Elimizde Türkiye'nin petrol ve doğal+mamul gaz için yaptığı ödemeler ilişkin bilgiler var. Bunlara bakarak bazı gözlemler yapmak olanaklı. Ama bu gözlemler sadece bazı olasılıkları elemek için işe yaratabilir, soruya sağlıklı bir yanıt vermek için değil.

Türkiye'nin 2000-2006 dönemindeki petrol ve doğalgaz ithalini için yaptığı harcamalar Tablo 2'de veriliyor. Kolaylıkla kestirilebileceği üzere, son 2 yılda her 2 kalemde de önemli artış var. Ancak son sütundan da görüleceği üzere, Türkiye'nin doğal+mamul gaz için yaptığı ödemenin petrol ithalatı için yapılan ödemeye oranında öneli bir değişiklik yok. Dönemin ilk 3 yılının ortalaması olarak bu rakam yüzde 58,6 iken son 3 yıl ortalaması sadece 1.9 puan inerek yüzde 56,7 olmuş.

Tabii bu rakamlar petrol ve doğal+mamul gaz fiyatlarındaki değişmelerden etkileniyor. Eğer bu dönem içinde petrol fiyatları, doğal+mamul gaz fiyatlarına oranla çok daha hızlı artmışsa bu tablodaki görünüme rağmen ikame söz konusu olmuştur. TÜİK bu iki kalemin bir arada değer endeksini veriyor. Ama her birinin her birinin fiyatındaki gelişmeleri bulamadım. Ancak çok farklı seyretmeleri olasılığı bana zayıf görünüyor.

Peki bu iki ürünün birim ithalat değerleri nasıl seyretmiş? TÜİK 2003=100 bazlı ithalat birim fiyat indeksinde petrol+doğal gaz kalemindeki hareket ise Tablo 3'de veriliyor:

Bu endeksteki artış rakamı müthiş. 4 yılda yüzde 115,2 artmış. (Petrolde esas fiyat artışının 2007'de olduğunu, bunun da aynı oranda olmasa bile fiyatlara yansıyacağını da ekleyeyim.) Bu fiyat artışını görenler muhakkak bir şeyler yapmışlardır diye düşünüyorum. Ama acaba ne yapmışlar? Örneğin bu dönemdeki yatırımlarda enerji tasarruf eden makinelere yönelme olmuş mu? Ya da örgütlenme ve çalışma biçimine ilişkin düzenlemeler bu sorunu göz önüne alarak mı yapılmış? Yapılmışsa ne ölçüde başarılı olmuş? Yapılmamışsa neden?

Birşeyleri başarmışız

Yukarıda saydığım soruların yanıtları bundan sonra bu konuda neler yapabileceğimizi kestirmek ve bunu gündeme almak için gerekli. Yoksa geçmişin hesabını sormak için değil. Öyle görünüyor ki bu sorunla daha bir süre yaşayacağız. Eksikliklerimiz olduğu da açık. Ama bu rakamlar ışığında bir şeyleri de başarmış görünüyoruz. En azından, ben bu hesapları yapıncaya kadar, pek farkında değildim. Doğrusu ümitlendim.

Bu köşe yazısı 03.12.2007 tarihinde Referans Gazetesi'nde yayımlanmıştır.