Özendiriciler iktisat kuramında temel bir öneme sahip. İnsan davranışlarını belirliyorlar. Mesela gelişmişlik düzeyiniz ne tür özendirici mekanizmalar tasarlayıp kurduğunuz ile yakından ilgili. İktisatçılar bu nedenle teşvik mekanizmaları tasarımına özel önem verirler.
Gelişmişlik düzeyi gibi 'ulvi' konulara girmeden, daha önce sözünü ettiğim ilginç bir kitaba döneyim. Levitt ve Dubner, Freaknomics adlı kitaplarının (Boyner yayınları tarafından 'Görünmeyen Ekonomi: Dünya Gerçekten Nasıl İşliyor?' adıyla yayınlandı) birinci bölümüne şu örnekle başlıyorlar:
Çocuk yuvalarının karşılaştığı temel sorunlardan bir tanesi bazı ebeveynlerin akşam çocuklarını yuvadan almakta gecikmeleri. Yuvada geç saate kadar neden kaldığını anlamayıp huysuzlaşan çocuklar bir yandan, yuvada fazla mesai yapmak zorunda kalan öğretmenler diğer yandan, geç kalan ebeveynlerin ceremesini çekiyorlar. Bunu önlemek için ne yapmak gerekir?
İsrail'in Hayfa kentinde şöyle bir uygulama düşünülmüş. On yuva seçilmiş ve ilk dört hafta gözlem yapılmış. Ortalamada bir haftada yuva başına sekiz gecikme vakası gerçekleşmiş bu dört haftada. Beşinci haftanın başında geç kalan ebeveynlerden ceza alınacağı duyurulmuş. Gecikme on dakikayı geçerse, almakta geciktikleri her çocuk için her seferinde üç dolar ceza kesilecekmiş.
Peki, ne olmuş? Çocuklarını geç alan sayısında sıçrama gerçekleşmiş: Yuva başına bir haftada sekiz olan rakam yirmiye çıkmış! Uygulama da bir süre sonra durdurulmuş. Yazarlar bunun nedeni için şu önemli noktanın altını çiziyorlar. Para cezasına dayalı teşvik sistemi gelmeden önce ortada ahlaki bir teşvik sistemi vardı. Geç gelmenin uygun bir davranış olmayacağını düşünüyordu çoğu ebeveyn. Oysa para cezası getirilince "demek ki canımı sıkmaya gerek yokmuş, 3 dolar cezaya katlanır yarım kalan arkadaş sohbetini kesmem" düşüncesi ağır basmaya başladı.
Yukarıdaki örnekte yanlış bir teşvik mekanizması tasarlanıyor ve uygulamaya konuluyor. Sonuçta amaçlananın tam tersi gerçekleşiyor. Bir ekonomideki kurumsal yapının şu ya da bu biçimde olması, 'doğru' ya da örneğimizdeki gibi 'yanlış' özendiriciler oluşturuyor. Geçenlerde Ankara Belediyesi'nin yıllar önce, evet yıllar önce yaptığı otobüs ücreti zammının iptali için yine yıllar önce, evet yıllar önce açılan dava sonuçlandı. Zam kararı iptal edildi. Basında yer alan haberlere göre davanın açılması ile sonuçlanması arasında geçen süre altı yılı buldu.
Hukuk sisteminin yavaş işlemesi başlı başına bir sorun. Bir fabrika kuracaksınız diyelim. Fabrika binasının inşa edilmesi için bir yüklenici ile anlaştınız. Belli bir tarihte işi bitirmesi için sözleşme imzaladınız. O tarihe göre makineleri sipariş ettiniz. Elbette başka sözleşmeler de imzaladınız. Yüklenici sözünde durmadı; bina yetişmedi. Diyelim ki sözleşmede buna karşı yaptırım maddeleri var; zararınızı tazmin etmesi gerekiyor yükümlenicinin.
Yargı yoluna gittiniz. Ne olacak? Davanızın yıllar alacağını önceden kestiriyorsanız muhtemelen ona göre 'gardınızı' alacaksınız. Ama o gard alış ek maliyetlere katlanmak demek. Belki de benzer sorunları düşünerek hiç böyle bir işe girişmeyeceksiniz. Mesela çeşitli ülkelerin hazinelerinin tahvillerini alıp, sağlam getirileri ile yan gelip yatabilirsiniz. Dertsiz başınızı niye derde sokacaksınız.
İşte bu nedenle önemli kurumsal yapı. Hukuk sistemi de kurumsal yapının bir parçası. Sadece hukuk sisteminizin değil, tüm kurumsal yapınızın şu ya da bu biçimde olması, ülkenizin ne ölçüde yatırım yapılır, daha genel olarak da iş yapılabilirlik düzeyini belirliyor. Yatırım ve yenilik yapmayı teşvik etmeyen bir kurumsal yapı ülkelerin yerlerinde saymalarına yol açıyor.

Bu yazı 28.03.2010 tarihinde Radikal Gazetesi'nde yayınlanmıştır.