Eugene Fama Ekonomist dergisine olan aboneliğini kesmiş geçenlerde. Ekonomist'te son zamanlarda finansal piyasalardaki hava kabarcıkları (balon ya da köpük de diyen var) üzerine çok sayıda yazı yayınlandı. Fama bundan hoşlanmamış ve dergiyi bir daha satın almak istememiş. Neden?

Elbette, tanımayanlar için önce Fama hakkında bilgi vermek gerekir. Bir de bu haberin hangi nedenle yazıldığından bahsetmeli. Aboneliğe son verme haberinin önemi kalmaz yoksa.

New Yorker dergisinin yazarlarından biri kalkıp Şikago Üniversitesi'ne gitmiş geçenlerde. Kapı kapı dolaşmış; öğretim üyeleriyle sohbet etmiş. Şikago Üniversitesi yerleşik iktisat kuramının kalelerinden birisi. Elbette her öğretim üyesini aynı kefeye koymak gerekmiyor ama, büyük ölçüde piyasaya sarsılmaz bir güven hakim orada. Önemli sayıda Nobel ödüllü iktisatçıyı barındırıyor bünyesinde.

Çok sayıda parlak beyin ve çok sayıda parlak çalışma çıkmış oradan. Bu çalışmalara dayanan ekonomi politikası önerilerinden hoşlanmasınız da, başka parlak beyinlerce yapılan çalışmalar Şikago'dan çıkan o çalışmaları sorgulasalar da, sonuçta tam bir "yiğidi öldür, ama hakkını ver" durumu.

Fama da Şikago Üniversitesi'nde çalışan yetmiş yaşında, dört çocuğu ve on tane torunu olan bir öğretim üyesi. Elbette Ekonomist'e olan aboneliğini kesmesinin haber değeri taşımasının nedeni ne yaşı, ne de çocuk ve torun sayısı.

Şu: Modern finans kuramının kurucusu olarak tanınıyor kendisi. Finansal piyasalar ve hava kabarcıkları; Fama'ya göre yan yana gelmemesi gereken iki kavram. Zira kendisi finansal piyasaların 'işbilir' olduğu konusunda çok sayıda katkı vermiş bir iktisatçı. Bir parentez: İngilizce konuşanlar 'efficient markets' diyorlar. Bizde 'etkin piyasa' deniliyor. Sanıyorum 'etkin'den çok 'işbilir' daha güzel karşılıyor anlatacaklarımı. İşbilir piyasa ne demek? İşbilir finansal piyasalarda bugün geçerli olan fiyatlar (mesela hisse senedi fiyatları) finansal piyasalardaki temelleri yansıtır. 'Temel' ile 'hava kabarcığı' finansal piyasalar açısından zıt kavramlar. Fiyat 'temel'e dayanıyorsa, fiyatın değişmesi için o temelin değişmesi gerekir. Bir hisse senedinin fiyatı için 'temel'den kasıt sadece o şirketin durumu değil.

Aynı zamanda o şirketin içinde bulunduğu sektör, ekonomi, dış koşullar ve politik gelişmeler de kastediliyor.

Mesela erken seçime gidileceği bekleniyorsa hisse senedinin fiyatı da değişir, çünkü 'temel' değişmektedir. Elbette herkesin aynı yönde bekleyiş oluşturması gerekmez. Önemli olan yapacakları alım ve satımlarla fiyatları etkileyecek sayıda kişi ve kurumun bu tür bekleyiş oluşturmalarıdır. Bunun bir uzantısı olarak çok önceden alınacağı beklenen erken seçim kararı alındığında ise fiyatlarda bir değişiklik olmaz.
Hani 'bu haber önceden satın alınmıştı' denilen durum.

Oysa 'hava kabarcıkları' tarafından belirlenen bir fiyat her an her şeye bağlı olarak değişebilir. Tanım gereği hava kabarcığı eninde sonunda patlayacaktır. Ama ne zaman patlayacağını kestirmek mümkün değildir. Hava kabarcıklarının olmadığı bir piyasada çok fazla oynaklık da olmaz. Küresel finansal kriz, 'işbilir finansal piyasalar' hipotezine ağır bir darbe vurdu. Konut fiyatlarında ve ipotekli konut kredisi miktarında oluşan hava kabarcıklarının uzunca bir süre şişmelerinin ve sonunda patlamalarının son krizde çok önemli bir rol oynadıkları çok yazıldı, çizildi. İşin ilginci şu: New Yorker dergisinin yazarı ile söyleşi yaparken Fama ne konut fiyatlarında ne de ipotekli konut kredilerinde, kriz öncesinde hava kabarcıkları oluştuğunu kabul etmiyor. Ona göre bu değişkenlerde gözlenen hızlı yükseliş, sonra da baş aşağıya gidiş, tümüyle iktisadi temellerden kaynaklanıyor.

'İnatçı ihtiyar' deyip geçilecek bir durum değil. Sonuçta yaptığı çalışmalarla finansal iktisat alanına damgasını vurmuş bir kişiden söz ediyoruz. Şunu da belirteyim: Lisans düzeyindeki ders kitaplarında bile önce işbilir piyasa hipotezi anlatılır, sonra da bu hipotezi destekleyen ve desteklemeyen gözlemlere yer verilir. Herkes körü körüne piyasaların işbilir olduğunu düşünmüyor elbette.

Ama sorun şu ki, büyük ölçüde işbilir finansal piyasalar hipotezinden alınan destek ile ABD'de finansal piyasaların önemli bir kısmını oluşturan gölge bankacılık sektörü düzenlenip denetlenmedi. Kriz ise tam da orada çıktı.

Bu yazı 24.01.2010 tarihinde Radikal Gazetesi'nde yayınılanmıştır.