Dün, Türkiye'nin daha hızlı bir sürdürülebilir büyüme hızına yükselmesinin önündeki temel engelin 'kayıt dışı çalışmanın dayanılmaz cazibesi' olduğu savı vardı bu köşede. Kayıt dışılık elbette çok boyutlu. Ayrıca farklı biçimlerde tanımlanabiliyor. Bir ölçüt olarak kayıt dışı istihdam alınabilir. Herhangi bir sosyal güvenlik kurumuna kayıtlı olmadan çalışanlar anlaşılıyor kayıt dışı istihdam denilince. Aralık 2009 verilerine göre Türkiye'de 21.5 milyon kişi çalışıyor. Bunların 9.2 milyonu, yani yüzde 43'ü kayıt dışı.
Kayıt dışında olanların bekleneceği gibi önemli bir kısmı, aralık ayı verilerine göre yarısı tarımda 'çalışıyor'. Özellikle kadınların ağırlığı daha fazla: Çalışan kadınların yüzde 58'i, erkeklerin ise yüzde 37'si kayıt dışında. Türkiye için yapılan çalışmalar kayıt dışında çalışan firmalarla kayıt içinde faaliyet gösterenler arasında önemli verimlilik farkları olduğunu gösteriyor.
Bu farkın yüzde 30-40 dolaylarında ve kayıtlı firmalar lehine olduğuna dair yeteri kadar inandırıcı bulgu mevcut. Öte yandan yine araştırmalar gösteriyor ki, Türkiye'de kayıt dışı çalışanların ortalama ücretleri kayıt dışında çalışanlara kıyasla çok daha yüksek. Elbette bu olgunun arkasındaki temel neden kayıt dışında çalışanların çok daha az eğitimli olmaları.
TÜİK verilerinden yola çıkarak yapılan hesaplara göre okul bitirmemişlerin yüzde 90'nından fazlası, ilköğretim mezunu olanların ise yüzde 60'ı sosyal güvenceden yoksun çalışıyor. Bu oran üniversite mezunları için sadece yüzde 8. Bu olgu, az önce değinilen verimlilik farklarını önemli ölçüde açıklıyor.
Dolayısıyla kayıt dışılığın 'başarılı' bir yöntem bulunması ve azaltılması halinde, verimliliği önemli ölçüde artırmak mümkün. Başka bir ifadeyle, Türkiye bu yolla kişi başına gelir düzeyini sıçratabilir. Üstelik çalışanlar açısından da yararlı bu. Hem sosyal güvence yaygınlaşacak, hem de ücret gelirleri artacak. Kısaca çoğunluğun çıkarına olabilir kayıt dışını azaltmak.
Kayıt dışılığın azaltılması için çok farklı politikalar tasarlanabilir. Bunların bir kısmı, hiç şüpheniz olmasın tam bir 'felaketle' sonuçlanabilir. Mesela sadece cezalandırmaya odaklanan politikaların bu potansiyeli yüksek olacaktır. Bunun en basit nedeni az önce verdiğim rakamlar: Yanlış bir politika tasarımı kayıt dışında çalışan insanların önemli bir kısmını bir çırpıda işsiz bırakabilir.
İyi de bir felakete yol açmadan, çoğunluğun çıkarına olacak şekilde kayıt dışılık nasıl azaltılabilir? Az önce belirtilen olgular kayıt dışılıkla mücadelenin yolunun sadece vergi politikasından geçmediğini gösteriyor. Kayıt dışılık aynı zamanda bir eğitim, işgücü piyasasındaki katılıkların azaltılması, kadınların işgücüne katılımı ve küçük firmaların finansmana erişim sorunu.
Sanırım iş dönüp dolaşıp vergi reformuna geliyor. Kayıt dışında çalışanların eğitim-beceri düzeylerini artırmak gerekiyor. Bunun için kurslar açılacak, mesleki eğitim sistemi gözden geçirilecek, falan. 'Falan' dediğime bakmayın, bayağı bir kitlesel eğitim faaliyetinden söz ediyorum: Kaynağa ihtiyaç var. Kayıt içine girmenin özendirilmesi gerekiyor. Bu, istihdamın üzerindeki yüklerin azaltılmasını gerektiriyor. İlk başta bazı vergi kalemlerinde azalma olabilir dolayısıyla. Bunu telafi edecek şekilde başka alanlarda kaynak yaratmak lazım.
Bu durumda neden ciddi bir vergi reformu gerektiği ortada sanırım. Vergi reformu hem bizatihi kayıt dışılığa yol açan temel motivasyonu ortadan kaldıracak. Hem, daha verimli çalışan ve beceri düzeyi yüksek işgücü talep eden şirketlerin bu taleplerini karşılayacak şekilde işgücünü eğitecek kaynağı sağlayacak. Hem de kayıt dışına gitmeyi caydıracak yaptırımları getirecek. İlgili çalışmalardaki deyimiyle 'havuç ve sopa' politikası gerekiyor kısacası.
Meraklısına not: Bu konuların tartışıldığı güncel bir çalışma var. ODTÜ Ekonomi Bölümü'nden Prof. Erol Taymaz tarafından kaleme alınmış: 'Kayıt dışılık ve verimlilik (Informality and productivity)', mart 2009. Çalışmayı kendisinden aldım, sanıyorum web sayfasından ya da e-posta yoluyla temin edilebilir.

Bu yazı 22.03.2010 tarihinde Radikal Gazetesi'nde yayınlanmıştır.